«دریاچه ارومیه»، با حدود 140 کیلومتر طول و 30 کیلومتر عرض، بزرگترین دریاچه داخل ایران و یکی از بزرگترین دریاچه های آب شور در جهان بود. صرف نظر از همه ویژگی های درمانی آب شور و لجن های طبی موجود در ساحل آن، دریاچه ارومیه زیستگاه گونه ای جانوری است که بدان اهمیت دوچندان بخشیده است. «آرتمیا» (artemia) نام این جانور سخت پوست و ریز است که در صنعت پرورش ماهی نقش طلا را بازی می کند. این جانور بهترین غذا برای ماهی های آکواریومی است و کنسانتره آن بصورت غذای ماهی فروخته می شود. همچنین از آرتمیا برای آزمایش سم، داروها و مواد شیمیایی در صنایع داروسازی استفاده می شود. به همین دلیل، دریاچه هایی که بطور طبیعی زیستگاه این جانور هستند مورد توجه ویژه قرار دارند؛ برای نمونه «دریاچه بزرگ نمک» در ایالت یوتا (Great Salt Lake) از چنین موقعیتی برخوردار است و این ایالت دریاچه بزرگ نمک را بعنوان زیستگاه اصلی آرتمیا در ایالات متحده آمریکا به گردشگران داخلی و خارجی معرفی می کند.

حالا فکر می کنید اصالت این طلای صنعت پرورش ماهی متعلق به کدام سرزمین است؟ پاسخ این است: «ایران». قدیمی ترین منبع علمی مکتوب درباره آرتمیا در سال 982 میلادی، یعنی 1027 سال پیش، «دریاچه ارومیه» در آذربایجان را بزرگترین زیستگاه آرتمیا معرفی می کند. مراجعه کنید به: http://en.wikipedia.org/wiki/Brine_shrimp

سازمان جهانی یونسکو فهرستی از زیستگاه های منحصر به فرد در جهان را با نام فهرست «میراث کره زمین» (biosphere reserve) معرفی کرده است. یکی از نخستین نام های موجود در لیست میراث های کره زمین «دریاچه ارومیه» است که در سال 1976 در این فهرست به ثبت رسیده. در صفحه مربوط به این دریاچه در سایت یونسکو (http://www.unesco.org/mabdb/br/brdir/directory/biores.asp?mode=all&code=IRA+07) پس از اشاره به وجود «جنگل های پسته» و انواع گیاهان Artemisia (گونه هایی از گیاهان معطر) در جزیره های دریاچه ارومیه، از این دریاچه بعنوان یکی از بهترین اماکن برای پژوهش بر روی «پلیکان»، «فلامینگو»، و دیگر مرغان دریایی نام برده شده است.

اما این مقدمه را گفتم تا به این حقیقت تلخ اشاره کنم که دریاچه ارومیه، این میراث جهانی کره زمین و افتخار ملی ایران در صورت ادامه سهل انگاری و بی تدبیری مسوولان کشور به زودی به موزه میراث جهانی کره زمین خواهد پیوست. داستان از آنجا آغاز شد که روزنامه همشهری و خبرگزاری مهر در اوایل سال جاری خورشیدی، خبر از بحرانی شدن وضع دریاچه دادند. خبرگزاری مهر در گفتگو با کیومرث کلانتری، مدیرکل حفاظت از محیط زیست آذربایجان غربی از او نقل کرد که «بنا بر تحقیقات انجام شده از ۱۲ سال پیش تا کنون نمودار تراز آب پارک ملی دریاچه ارومیه رو به پایین است.» این خبرگزاری همچنین به نقل از یوسف علی اسدپور، مدیر موسسه تحقیقات آرتمیای ایران اعلام کرد «میزان تراکم آرتمیا در حال حاضر نسبت به 10 سال گذشه 30 برابر کاهش یافته است.»

کوچک شدن شدید دریاچه را چند روز پیش در سفر به شهر ارومیه به چشم دیدم. عکس هایی که در بالا می بینید جایی است که مردم ارومیه تا همین دو سال پیش در آن شنا می کردند و حالا باید چند کیلومتر را در کف نمکی دریاچه با ماشین رانندگی کنند تا به ساحل جدید دریاچه برسند. این عکس ها را با تلفن همراه گرفتم. مرگ دریاچه را به چشم دیدم. سازه هایی در کرانه سابق دریاچه ارومیه وجود دارد که تابلوی «پلاژ خانوادگی» بر بالای آن به چشم می خورد و طنز تلخ این است که شما تا چند کیلومتر پس از این پلاژهای خانوادگی چیزی جز نمک نمی بینید.

اما چاره چیست؟ طبیعت دست کم هفت رودخانه بزرگ را برای آبرسانی به دریاچه ارومیه قرار داده بود: «زرینه رود»، «سیمینه رود»، «گدار»، «باران دوز»، «شهرچای»، «نازلو»، و «زولا». حجم آبی که همین هفت رودخانه باید به دریاچه سرازیر کنند برای زنده ماندن آن بس است. برای اینکه تصوری از آب این رودخانه ها ایجاد کنم به این دو نکته اشاره می کنم:

یک. «شهرچای» (به فارسی: رودخانه ی شهر) درست از وسط شهر ارومیه عبور می کند. این رودخانه، به لحاظ مقدار آب، شاید پنجمین رودخانه ای باشد که به دریاچه ارومیه می ریزد و بطور خاص از زرینه رود بسیار کوچکتر است. با این همه، زمانی که سد شهرچای باز است، رودخانه در جایی در داخل شهر با عرض حدود 30 متر و عمق نیم متر جاری است. می توانید حجم عظیم آب این رودخانه را تصور کنید. متاسفانه شهرچای در بیشتر اوقات چیزی جز مسیر خشکیده یک رودخانه بزرگ نیست.

دو. هزاران سال پیش، آشوریان نام شهر مجاور این دریاچه را «اورمیا» (ارومیه) گذاشتند که از ترکیب «اور» به معنای شهر و «میا» به معنای آب در زبان سامی آشوری بوجود آمده است. یعنی «شهرِ آب». از همین نکته هم می توان به پرآب بودن این منطقه پی برد.

متاسفانه سد سازی روی رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه به منظور تولید برق و نیز استفاده از آب آن برای مصارف صنعتی باعث پس روی دریاچه ارومیه و کاهش شدید آب آن شده است. بطوریکه کارشناسان هم اکنون از خطر نابودی زودهنگام این دریاچه سخن می گویند.

روزنامه خبر در گزارشی (http://www.khabaronline.ir/news-10797.aspx ) اعلام کرده است که سدسازی روی رودخانه‌های زرینه‌‌رود، سیمینه‌‌رود، گدار و باراندوز با هدف تولید برق سبب شده عمق آب در این دریاچه از 16 تا 22 متر به کمتر از پنج متر برسد.

روزنامه سرمایه (http://www.sarmayeh.net/ShowNews.php?60910 ) نیز ضمن اشاره به عدم تامین سهم آب دریاچه از جانب وزارت نیرو، به این نکته تلخ اشاره می کند که وزارت راه بجای ساختن پل معلق روی دریاچه، 10 کیلومتر از سمت ارومیه و 3 کیلومتر از سمت تبریز روی دریاچه خاکریزی کرده است که این به کل اکوسیستم منطقه لطمه وارد نموده است. به پیش بینی روزنامه خبر درصورت ادامه سهل انگاری مسوولان تا «هفت سال آینده» چیزی بنام دریاچه ارومیه نخواهیم داشت و بجای آن صحرایی به وسعت 500 هزار هکتار با پنج میلیارد تن نمک به ایران افزوده خواهد شد.

افسوس! افسوس! که در کشورهای دیگر دولت ها، مدافع محیط زیست کشور خود هستند و برای بهره برداری صنعتی و توریستی از آنها با مخربان محیط زیست به زور هم متوسل می شوند و در کشور ما دولت…چه می کند؟ با یک جستجوی ساده در اینترنت ده ها سازمان دولتی مانند Colorado Water Conservation Board پیدا می کنید که تنها وظیفه آنها حفاظت فیزیکی از آب های جاری و دریاچه های قلمروی سرزمین خود است. برای نمونه این سازمان (هیات حفاظت از آب کلورادو) در صورتی که آب هر یک از دریاچه های ایالت کلورادو به دلایل طبیعی کاهش یابد، طبق قانون موظف است آب را از شهروندان این ایالت بخرد و به دریاچه بریزد. باور نمی کنید؟ به صفحه مربوط به خرید آب در سایت این سازمان سر بزنید: (http://cwcb.state.co.us/StreamAndLake/WaterAcquisitions )

در این صفحه آمده است که سازمان، آب مورد نیاز را از طریق «خریدن»، «اجاره موقت»، «وقف یا هدیه»، و «داد و ستد» (معاوضه) دریافت می کند. این سازمان همچنین فهرستی از فعالیت های خود در جهت حفاظت از آب های ایالت کلورادو را بطور مرتب روی سایت خود قرار می دهد تا در معرض قضاوت مردم باشد.

افسوس! افسوس!