دکتر محمد مصدق، یکی از طراحان لایحه ملی شدن صنعت نفت ایران در مجلس شورای ملی است. لایحه ملی شدن صنعت نفت، پس از تصویب در هر دو مجلس ملی و سنا، در تاریخ 29 اسفند 1329 به امضای شاه رسید و رسما به قانون تبدیل شد. اما پس از آنکه «حسین علاء» نخست وزیر، نتوانست قانون ملی شدن نفت را اجرا کند، ناچار به استعفا شد و مجلس به مصدق پیشنهاد کرد خودش عهده دار اجرای قانونی شود که در تهیه آن پیشگام بوده است. مصدق سال 1330 با پیشنهاد مجلس و حکم شاه، به نخست وزیری رسید و طبعا توانست از مجلس رای اعتماد بگیرد.

متاسفانه به هر دلیلی، مصدق پس از نخست وزیری، همان مصدق دوران وکالت مجلس نبود. برخی او را متهم می کنند که چون از شاهزادگان قاجار بود، می خواست از پادشاه پهلوی انتقام بگیرد! بسیاری نیز می گویند او قصد داشت مانند یک نخست وزیر مقتدر عمل کند و برای افزایش اقتدار خویش، ناچار بود دست و پای شاه را ببندد. گرفتن اختیار فرماندهی ارتش و نیروهای مسلح از شاه و اخراج خواهران و برادران شاه از ایران، از جمله این اقدامات بود.

اما شاه، تنها کسی نبود که با «مصدقِ نخست وزیر» دچار چالش شد. مصدق خیلی زود با آیت الله کاشانی که برای تصویب و اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت، مردم را به خیابان ها می آورد هم قطع رابطه کرد. مصدق پس از مدتی به حسین مکی، مظفر بقایی و ابوالحسن حائری زاده که در تنظیم و تصویب لایحه ملی شدن نفت در مجلس نقش داشتند و از دوستان وی بودند نیز پشت کرد و آنان هم به صف مخالفان وی پیوستند.

دکتر مصدق در شهریور 1331 خورشیدی، 136 تن از فرماندهان نیروهای مسلح که به رفتار وی با شاه اعتراض کرده بودند را اخراج و بازنشسته کرد.

در همان دوران، رئیس دیوان عالی کشور که مصدق را به زیرپا گذاشتن قانون متهم کرده بود نیز برکنار و محمد سروری که از دوستان مصدق بود، جایگزین وی شد.

اندک اندک، هر دو مجلس ملی و سنا مخالف دولت مصدق شدند و حتی طرح هایی را برای استیضاح مصدق آماده کردند. دکتر مصدق روز 3 آبان 1331 به نیروهای ارتش دستور داد از ورود سناتورها به مجلس سنا جلوگیری کنند. وی به روشی که قطعا غیردموکراتیک بود، مجلس سنا را تعطیل کرد تا قدرت را از دست ندهد.

در 24 تیر 1332، گروهی از نمایندگان مجلس شورای ملی در اعتراض به اقدامات مصدق، دستجمعی استعفا دادند. یک روز بعد، گروهی دیگر از نمایندگان نیز استعفا دادند و بدین ترتیب، مجلس شورای ملی نیز از رسمیت افتاد.

تظاهرات علیه دکتر مصدق بالا گرفت و مصدق نیز اعلام حکومت نظامی کرد.

شاه در 25 مرداد، حکم عزل دکتر مصدق را امضا کرد. مصدق که اکنون قدرت شماره یک و بی رقیب ایران بود، نه تنها حکم عزل را نپذیرفت، بلکه فرمانده گارد شاهنشاهی که برای تقدیم حکم نزد وی رفته بود را دستگیر کرد و به زندان انداخت.

شاه از ترس دستگیر شدن از کشور گریخت.

حزب توده و کمونیست ها همچنان هوادار مصدق بودند؛ نه به خاطر کارهایش، بلکه چون مصدق دشمن غرب شمرده می شد.

روز 28 مرداد، ناگهان ورق برگشت. نیروهای ارتش که تا آن روز تحت فرمان مصدق بودند، به او پشت کردند. تظاهرات علیه مصدق در خیابان ها شدت گرفت. مصدق دستگیر شد و به اتهام اقدامات غیرقانونی او را دادگاهی کردند. دکتر مصدق پس از مدت کوتاهی حبس، به خانه اش در احمدآباد تبعید شد و تا پایان عمر در آنجا ماند.

چند سال پیش، CIA اعلام کرد که در برکناری مصدق از قدرت، نقش داشته است. تصور بر این است که سازمان اطلاعات بریتانیا نیز نمی توانسته در آن سال ها خنثی باشد و هیچ کاری نکرده باشد؛ زیرا ملی شدن صنعت نفت، بیش از هر چیز، به شرکت های نفتی انگلیس ضربه زد.

CIA جزییات نقشی که در برکناری مصدق داشته را اعلام نکرده است؛ اما می توان حدس زد پشت کردن ارتش به مصدق در روزهای آخر، اتفاقی نبوده است. هرچند دقیقا نمی شود قضاوت کرد.

چند روز پیش، روزنامه گاردین، چاپ انگلیس، عکس هایی دیده نشده از روزهای سرنگونی مصدق را برای نخستین بار منتشر کرد. این عکس ها توسط دکتر ویلیام آرتور کرام، مسئول آموزش در سفارت آمریکا، گرفته شده است.

شرح عکس: {2 اوت 1953} آناتولی لاورنتیف، سفیر جدید روسیه (شوروی)، وارد تهران شد. او روابطی نزدیک با مصدق داشت؛ بطوری که در 28 ژوئیه و 2 اوت (4 روز بعد)، دو بار با او خصوصی دیدار کرد.

شرح عکس: {3 اوت} مصدق طرح خود برای برگزاری همه پرسی و دادن اختیارات بیشتر به نخست وزیر را تبلیغ می کند. به دستور مصدق، نیروهای امنیتی میان هواداران او و طرفداران کمونیسم که آنان هم هوادار مصدق بودند، فاصله ایجاد کرده اند.

شرح عکس {4 اوت}: سرخ ها و حزب توده 50 هزار نفر را برای رای دادن به همه پرسی مصدق، راهی خیابان می کنند.

شرح عکس {4 اوت}: زنان در ایران حق رای ندارند، اما برای تبلیغ و تشویق مردان به خیابان آمده اند

شرح عکس {16 اوت}: دکتر مصدق اعلام می کند بیش از 1 میلیون نفر به همه پرسی رای مثبت و تنها 67 نفر رای منفی داده اند! مصدق به اعتبار همین همه پرسی، مجلس را منحل می کند و به شاه دستور می دهد حکم انحلال مجلس را امضا کند. شاه از این کار سر باز می زند و سرهنگ نعمت الله نصیری، رئیس گارد شاهنشاهی (تصویر) را برای تقدیم نامه ای نزد مصدق می فرستد. سرهنگ نصیری دستگیر می شود. شاه در آن نامه، سپهبد فضل الله زاهدی را به عنوان نخست وزیر معرفی کرده بود.

شرح عکس ها {18 اوت}: طرفداران مصدق، مجسمه رضاشاه را در تهران سرنگون می کنند

شرح عکس ها {9 صبح 19 اوت}: این بار طرفداران شاه به خیابان ها می ریزند و علیه مصدق تظاهرات می کنند

شرح عکس {10 صبح 19 اوت}: تانک های ارتش که تا دیروز به فرمان مصدق برای اجرای حکومت نظامی به خیابان ها می آمدند، ناگهان از صبح امروز تغییر روش می دهند و اجازه می دهند مخالفان مصدق بر تانک ها سوار شوند!

شرح عکس {10 صبح 19 اوت}: مخالفان مصدق به دفتر روزنامه «باختر» متعلق به حسین فاطمی حمله کرده اند

شرح عکس {11 صبح، 19 اوت}: مخالفان مصدق به دفتر یکی از نشریات وابسته به کمونیست ها حمله می کنند

شرح عکس {13:30، ظهر 19 اوت}: مخالفان مصدق، ایستگاه رادیو تهران را اشغال کردند.

شرح عکس {14:30 ظهر 19 اوت}: تظاهرکنندگان و یک جنازه مقابل خانه مصدق. درگیری میان مخالفان مصدق و گارد محافظ مصدق مقابل خانه او، سراسر روز ادامه داشت.

شرح عکس {19:30، عصر 19 اوت}: خانه مصدق به تصرف مخالفان در می آید. این نشیمن معروف خانه است که مصدق در آن، دیپلمات های خارجی را به حضور می پذرفت

شرح عکس {19:30، عصر 19 اوت}: یکی از املاک مصدق که به point 4 regional office اجاره داده شده بود نیز تخریب و غارت می شود. نفهمیدم point 4 regional office چیست.

شرح عکس {31 اوت}: کشور از نظر اقتصادی، ورشکسته است. فضل الله زاهدی و لوی هِندِرسون، سفیر آمریکا، در حال دیدار با یکدیگر. هندرسون قول 45 میلیون دلار کمک مالی به زاهدی می دهد.

شرح عکس {5 سپتامبر}: شاه به کشور بازگشته است. سران قبایل برای اعلام وفاداری نزد او می آیند

شرح عکس {8 سپتامبر}: سران قبایل ترکمن برای اعلام وفاداری نزد شاه آمده اند